MUHAYYERLİK (Hıyâr) HÜKÜMLERİ

1- Alış Veriş Meclisinde Muhayyerlik

Soru 458: Bir şahıs bir binayı satın alıyor ve satıcıya kaparo olarak bir meblağ veriyor. Üç saat sonra satıcı muameleyi feshediyor ve binayı müşteriye teslim etmekten vazgeçiyor, bu konuda hüküm nedir?

Cevap: Satıcının bu feshetme işlemi satışın yapıldığı meclis (toplantı veya oturum) dağıldıktan sonra ve şer'-an feshetme muhayyerliğine sebep olacak bir gerekçe bulunmaksızın gerçekleşmişse batıldır ve bu fesih herhangi bir sonuç doğurmaz. Aksi durumda feshin sıhhat ve geçerliliğine hükmedilir.

2- Kusurlu Olmaktan Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 459: Resmî dairelerin mülkü müşterinin adına kaydetmekten sakınmaları, müşteri için feshetme hakkı doğurur mu?

Cevap: Sözleşme yapıldıktan sonra satılan eşyanın resmen başkasına intikalinin yasak olduğu anlaşılırsa ve bu da örfen bir kusur sayılırsa, bu durum müşteri için muhayyerlik hakkının doğmasına sebep olur.

Soru 460: Muamele esnasında tapuyu müşterinin adına geçirmenin resmen yasak olması ve müşterinin de bunu bilmesi, muamelenin batıl olmasına sebep olur mu?

Cevap: Bu durum, satışın batıl olmasına sebep olmaz ve farz edilen durumdaysa müşteriye feshetme hakkı da doğmaz.

3- Geciktirmeden Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 461: Bir şahıs bir kimseden belli bir fiyata bir ev satın alıyor ve evin değeri olan parayı ödemeyi taahhüt ediyor. Geciktirme şartı konulmayan bu muamelede müşteri parayı ödememiştir. Muamelenin üzerinden iki yıl geçmesine rağmen satıcı evi müşteriye teslim etmemiştir; acaba böyle bir muamele batıl sayılır mı?

Cevap: Müşterinin sırf parayı satıcıya ödemeyi ve satın aldığı şeyi ondan teslim almayı geciktirmesiyle, müşteri bunu satıcıya şart koşmamış bile olsa muamele batıl olmaz; fakat böyle bir muamelenin üzerinden üç gün geçtikten sonra satıcının feshetme muhayyerliği vardır.

4- Şarttan Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 462: Bir şahsa yaptığımız satış sözleşmesiyle bir daire sattım ve tapuyu onun adına geçirmem için belirlenen günde noterliğe gelip paranın geri kalan kısmını ödemediği takdirde muameleyi feshederek daireyi günün fiyatına başka birisine satmaya hakkım olmasını şart koştum. Müşteri kararlaştırılan günde noterliğe gel-meyince ben de muameleyi feshettim ve daireyi başka birisine sattım; acaba ikinci muamele şer'an sahih midir?

Cevap: Akd-ı lâzım^[22] sırasında tarafların kabul ettiği şarta uygun olarak muameleyi feshetmenin ve feshettikten sonra onu ikinci kez başka birine satmanın sakıncası yoktur.

5- Görmekten Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 463: Arsa satıcısı müşteriye arsanın belli bir yüz ölçümde olduğunu söyleyerek alanını belirtir ve satış sözleşmesi bunun üzerine düzenlenirse; sonra müşteri arsa alanının satıcının söylediğinden çok daha az olduğunu anlarsa, acaba bu muamele şer'an sahih midir? Acaba müşterinin feshetme hakkı var mıdır?

Cevap: Müşteri eğer arsayı görür ve arsanın yüz ölçümüyle ilgili olarak satıcının sözüne güvenerek bu arsayı satın alırsa, muamele sahihtir; fakat vasfedildiği, tanımlandığı aksine çıktığı için müşterinin feshetme hakkı vardır. Ama o arsanın alanının belli bir miktarda olduğunu sanarak her metre karesini belli bir fiyata satın alır ve daha sonra alanın az olduğu anlaşılırsa mevcut alanla ilgili muamele sahihtir; bu durumda müşteri satıcıdan arsanın eksik olan miktarının parasını isteyebileceği gibi muameleyi feshederek paranın tamamını da geri alabilir.

6- Aldatmadan Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 464: Müşteri eğer satın aldığı şeyin değerini taahhüt ettiği vakitte ödemeyerek geciktirirse ve bu arada malın değeri sözleşme gününe oranla artarsa, acaba bu durum satıcı için hıyâr-ı gabn (aldatmaktan kaynaklanan muhayyerlik) veya hıyâr-ı te'hir (geciktirmekten kaynaklanan  muhayyerlik) hakkı doğurur mu?

Cevap: Gabin muhayyerliğinin doğmasında ölçü, satış gününde adilane fiyata oranla aldatılmanın meydana gelişidir; yani eşyayı satış günü fiyatından müsamaha edilmeyecek miktarda daha azına satarsa gabn söz konusu olur. Fakat akit gerçekleştikten sonra fiyatın yükselişi muhayyerliğe sebep olacak gabinin ölçüsü değildir. Ve yine malın değerini ödemeyi geciktirmek satıcıya muhayyerlik hakkı doğurmaz.

Soru 465: Belli bir paraya bir arsa sattım. Sonra birisi bana, "Sen aldatılmışsın" dedi. Acaba bununla gabin muhayyerliğine sahip olur muyum?

Cevap: Satış gününde, haberiniz olmadan arsayı değerinden göz yumulamayacak kadar ucuza sattığınız kesinleşmezse, sizin için gabin muhayyerliği hakkı doğmaz.

Soru 466: Bir şahıs belirlenmiş yüz ölçümde bir arsa satar ve bir müddet sonra satılan arsanın gerçek alanının parasını aldığı miktardan fazla olduğu anlaşılırsa, acaba arsanın fazla miktarını talep etmeye hakkı var mıdır?

Cevap: Arsanın tamamını belli bir alan miktarında olduğunu sanarak belli bir değere sattıktan sonra alanının fazla olduğu ortaya çıkar ve bu nedenle fiyatının, sattığı değerden daha fazla olduğu anlaşılırsa, gabin muhayyerliğinin gerçekleştiğinden dolayı feshetme hakkı doğar. Fakat arsanın her metre karesini belli bir fiyata satarsa, bu durumda satıcı, müşteriden fazla alanın değerini isteyebilir.

Soru 467: Eğer iki kişi arasında bir muamele gerçekleşir ve bu muamelede müşterinin aldatılıp aldatılmadığını anlaması için satılan şeyin parasını ödemeyi bir süre geciktirmesi şart koşulursa, böyle bir muamele şer'an sahih midir? Eğer sahih ise bu durumda müşterinin feshetme hakkı var mıdır?

Cevap: Aldatılıp aldatılmadığını anlamak kastıyla da olsa, malın değerini ödemeyi belli bir zamana kadar geciktirmek şartıyla muamele yapmanın sakıncası yoktur. Fakat açık bir aldatma olduğu kesinleşmediği takdirde feshetme hakkı yoktur.

Soru 468: Aldatılan tarafın gayrimüslim olması durumunda aldatmaya dayalı muamelenin hükmü nedir?

Cevap: Gabin (aldatılmış olma) muhayyerliğine sahip olmada Müslümanla gayrimüslim arasında hiçbir fark yoktur.

Soru 469: Bir şahsa bir ev sattım. Parayı verip evi teslim aldıktan sonra kendisinin aldatıldığını söyleyip muameleyi feshetti. Fakat bu arada çeşitli bahanelerle evi boşaltmaktan ve bana vermiş olduğu parayı geri almaktan kaçınmaktadır. Aradan iki yıl geçtikten sonra muameleyi evin yarısında feshettiğini iddia ederek şimdi benden parasının yarısını geri vermemi istiyor. Onun al-datıldığını iddia ettiğini ve aldatılmasından dolayı muameleyi feshettiği göz önünde bulundurulursa şer'an evin yarısına sahip olduğunu iddia etmesi caiz midir?

Cevap: Alıcı, aldatıldığı kesinlik kazandığında, satılan şeyin ancak tamamı üzerinde alış verişi feshedip karşı tarafa ödediği malını geri isteyebilir. Yoksa muameleyi satılan şeyin sadece bir bölümü üzerinde feshetme veya ödediği miktardan fazla bir meblağ isteme hakkı yoktur.

Soru 470: İki kişi arasında gerçekleşen bir muameleyle ilgili adî (resmî olmayan) bir belge düzenlenmiş ve sözleşmede taraflardan pişman olan kişinin karşı tarafa belli bir meblağ ödemesi şart koşulmuştur. Taraflardan biri eğer muamelede aldatılmasından dolayı muameleden pişman olursa; acaba muameleyi feshetmeye hakkı var mıdır? Ve eğer aldatılmasından dolayı sözleşmeyi fes-hederse muamelede koşulan şarta uyması gerekir mi?

Cevap: Sözleşmede muameleyi uygulamaktan vazgeçen tarafın karşı tarafa belli bir meblağ ödemesini şart koşmak veya sözleşmeyi bu şarta dayalı olarak gerçekleştirmek sahihtir ve bu şarta uymak farzdır; ancak bu gabin muhayyerliğinden dolayı muameleyi feshetme yetkisinin doğduğu durumları kapsamaz.

Soru 471: Bir evi satın aldıktan bir hafta sonra bu muamelede aldatıldığım anlaşıldı ve muameleyi feshet-mek için satıcıya müracaat ettim. Fakat satıcı muameleyi feshetmeyi ve parayı geri vermeyi kabul etmeyince ev benim elimde ve tasarrufumda kaldı. Ancak daha sonra evin fiyatı artınca satıcı benden muameleyi bozmamı ve evi boşaltmamı istedi. Ben kendisine ödediğim meblağdan fazlasını bana vermeye muvafakat göstermedikçe onun bu isteğini reddedeceğimi söyledim ve o da fazla para vermekten çekindi. Acaba muamelede aldatıldığım anlaşılınca muameleyi feshetmek için sırf satıcıya müracaat etmem veya verdiğim paradan fazla bir meblağ karşısında muameleyi feshetmeyi kabul etmem fesih sayılır mı?

Cevap: Feshetme muhayyerliği olan bir kişinin sırf muameleyi feshetmek konusunda konuşmak için satıcıya müracaat etmesi veya ondan verdiği paradan fazla bir meblağ almak karşısında satın aldığı şeyi geri vermeye rıza göstermesi, muameleyi feshetmek sayılmaz. Fakat feshetme muhayyerliği olan kimsenin muameleyi feshetmesi karşı tarafın muvafakat göstermesine ve satın alınan malı satıcıya geri vermeye bağlı olmadığından, aldatıldığınızı anladığınız vakit gerçekten muameleyi feshetmiş iseniz, şer'an bu feshiniz sahihtir ve ondan itibaren o eve sahip değilsiniz; evden el çekmeniz ve onu satıcıya geri vermeniz şarttır.

7- Muhayyerli Satış (Şartlı Satış)

Soru 472: Biri, bir malı muhayyerlik satışıyla bir adama satıyor; acaba malı müşteriye teslim etmeden önce onun veya müşterinin bu malı başkasına satması caiz midir?

Cevap: Muhayyerlik satışı gerçekleştikten sonra muamele feshedilmediği sürece satılan mal müşterinindir; dolayısıyla satıcının birinci muameleyi feshetmemişse o malı başka birine satmaya hakkı yoktur. Ancak, muhayyerlik süresi içerisinde satıcı muameleyi feshetmemişse müşteri muhayyerlik süresi bittikten sonra malı teslim almamış olsa bile, başka birine satabilir.

8- Şarta Aykırı Davranmaktan Kaynaklanan Muhayyerlik

Soru 473: Bir şahıs parasını iki ay içerisinde ödemek şartıyla bir kimseden bir şey satın almış ve bu zaman içerisinde müşterinin muameleyi feshetme muhayyerliğinin olması şartı koşulmuştur. Fakat müşteri muamele tarihinden yedi ay sonra malı satıcıya iade etmiştir. Satıcı ise muvafakat edilen zaman içerisinde muamele feshedilmiş olsaydı, malı başka birine satabileceği ve onun parasını bazı ticaretlerde kullanabileceğini ve feshi geciktirmesi nedeniyle zarara uğradığını ileri sürerek malın bedelinden belli bir yüzde azaltmak şartıyla kabul etmiştir.

Bu konuda sorum şudur: Acaba muhayyerlik süresi bittikten sonra müşterinin muameleyi feshetmeye hakkı var mı ve satıcının bunu kabul etmesi farz mıdır? Ve acaba satıcının feshi kabul etmek için paranın belli bir yüzdesini azaltmayı şart koşmaya hakkı var mı?

Cevap: Muhayyerlik süresi bittikten sonra muhayyerlik hakkı olan kimse muameleyi feshedip malı satıcıya iade edemez ve satıcıyı feshi kabul etmeye zorlayamaz; ancak tarafların sözleşmeyi bozmak ve malı geri almak üzere anlaşmaları caizdir. Fakat satıcı sözleşmeyi bozmayı meblağdan belli bir oranda azaltma şartına bağlı kılamaz; eğer parayı azaltma şartıyla sözleşmeyi bozarsa bu batıldır.

Soru 474: Satıcı ve müşteriden birinin muameleyle güttüğü amaç ve hedefinin gerçekleşmediği gerekçesiyle muameleyi feshetmesi caiz midir?

Cevap: Amaç ve hedefin gerçekleşmemesi sözleşme esnasında şart olarak zikredilmemiş veya sözleşme bu amaca dayalı olarak yapılmamışsa şer'an feshetme muhayyerliği doğurmaz.

Soru 475: Mağazamı adî (resmî olmayan) bir belgeyle birtakım şartlarla sattım. Bu şartlardan biri de müşterinin oraya ait vergileri ödemesiydi. Fakat şimdiye kadar müşteri bu vergileri ödememiştir; acaba bu durumda muameleyi feshetme hakkına sahip miyim?

Cevap: Eğer sözleşme esnasında müşteri vergileri ödemediği takdirde satıcının satış sözleşmesini feshetme hakkına sahip olduğu açıkça şart koşulmuşsa veya sözleşme buna dayandırılarak yapılmışsa satıcı muameleyi feshedebilir.

Soru 476: Bir kimse devlet, tapu belgesini kendisine vermediği veya arsanın belediyenin şehir planlama projesinde yıkımı öngörüldüğü anlaşıldığı takdirde muameleyi feshetme hakkı saklı olmak şartıyla bir arsayı satın aldıktan sonra arsa üzerinde inşaat ruhsatı alamadığından, şimdi satıcıdan muameleyi feshedip parasını geri vermesini istiyor; fakat muameleyi feshetmek için satıcıya, belediye o günden itibaren iki yıla kadar o arsada inşaat ruhsatı verirse önceki fiyata satmasını şart koşuyor; acaba müşterinin satıcıya böyle bir şart koşması sahih midir?

Cevap: Müşteri, sözleşme esnasında tarafların kabul ettiği şartlar gereğince muameleyi feshedip satıcıdan parayı isteyebilir. Ancak feshetme esnasında satıcı aley-hine hiçbir şeyi şart koşamaz.

Soru 477: Müşterinin satıcı lehine kabul ettiği belli şartlarla, bir satış sözleşmesi gerçekleşmiş ve müşteri satıcıya muamele değerinden bir bölümünü, kaparo olarak vermiştir. Fakat muamelenin diğer şartlarına uymaktan kaçınmaktadır. Acaba buna rağmen müşterinin şer'an satıcıyı muameleyi tamamlamaya zorlamaya hak-kı var mıdır?

Cevap: Satıcı, şarta aykırı hareket edilmesinden dolayı muameleyi feshetmemişse müşteriye karşı sözleşmeye uymalıdır. Fakat müşterinin bazı şartlara aykırı hareket etmesi nedeniyle de olsa satıcının muameleyi feshetme hakkına sahipse satışı feshedebilir ve bu durumda müşteri, satıcıyı aldığı parayı iade etmesi dışında hiçbir şeye zorlayamaz.